بحران سوخت در آفریقا

کلمات کلیدی: اکونومیست، قیمت نفت، بحران سوخت، جنگ اوکراین، تعادل بازار نفت

                                                                                    تهیه و تنظیم: حمداله شکرالهی

مقدمه

محدودیت در تولید نفت و محدود بودن منابع آن از چالش‌‌هایی است که همواره بسیاری از کشورها با آن روبرو هستند. در سال‌‌های اخیر جنگ‌‌ها و شرایط حاکم بر دنیا مانند همه‌‌گیری بیماری کووید-19 این چالش‌‌ها را تشدید کرده است. بحران سوخت و دسترسی به آن چالش رو به رشدی است که آفریقا با آن روبرو است.

در آفریقا، سوخت هواپیماها به سختی تامین می‌‌شود و بیمارستان‌‌ها و مراکز درمانی، برق کافی برای آمبولانس و تجهیزات خود ندارند. این چالش‌‌ها علاوه بر افزایش مشکلات مردمان محلی و در نتیجه ایجاد آشوب، منجر به کاهش گردشگری در آفریقا شده است. اهمیت این موضوع سبب شده است تا اکونومیست در مقاله‌‌ای با عنوان "چرا بحران سوخت در آفریقا گسترده شده است"[1] به این موضوع بپردازد.

بحران سوخت در آفریقا و دلایل آن

 دسترسی یا عدم دسترسی به نفت و فرآورده‌‌های آن در هر کشوری، با توجه به شرایط جغرافیایی و دیگر مسائل سیاسی، اقتصادی و زیرساخت‌‌های آن متفاوت است. در آفریقا دلایل مربوط به بحران سوخت را می‌‌توان به صورت زیر برشمرد:

1- به دلیل نبود زیرساخت‌‌های مناسب و مدیریت ناصحیح، ظرفیت ذخیره‌‌سازی نفت خام در آفریقا بسیار کم است. از طرف دیگر، سرمایه‌‌بر بودن ایجاد زیرساخت‌‌های لازم برای ذخیره‌‌سازی نفت چالشی است که مانع از توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی نفت در آفریقا شده است. لذا علاوه بر مدیریت ضعیف، فقیر بودن آفریقا یکی از دلایلی است که مانع ایجاد زیرساخت لازم جهت ذخیره سوخت مورد نیاز در این قاره شده است و هر روز شرایط آن را بحرانی‌‌تر می‌‌کند.

2- داشتن ظرفیت پایین پالایشگاهی در آفریقا دلیل دیگری است که آن را با بحران سوخت روبرو کرده است. شیوع بیماری کرونا آسیب جدی به پالایشگاه‌‌های کشورهای تولیدکننده و صادرکننده نفت وارد نمود. لذا همه‌‌گیری کرونا در کنار نبود ظرفیت پالایشگاهی مناسب در آفریقا مشکلات سوخت در این قاره را دو چندان نموده است. بنابراین حتی ورود نفت خام فراوان به آفریقا نمی‌‌تواند بحران ناشی از کمبود سوخت در این قاره را کاهش دهد، چراکه توان تبدیل نفت خام به فرآورده‌های نفتی مانند بنزین در آفریقا وجود ندارد.

تحریم نفت روسیه و بحران سوخت آفریقا

میزان صادرات نفت روسیه به طور میانگین 8 میلیون بشکه در روز برآورد می‌شد که نیمی از آن یعنی حدود 4 میلیون بشکه در روز به سمت اروپا می‌رفت . با وقوع جنگ اوکراین زمینه‌‌های لازم برای تحریم نفت روسیه توسط اروپا کلید خورد. حال این سوال مطرح است که با تحریم نفت روسیه، آیا آفریقا می‌‌تواند بخشی از سوخت مورد نیاز خود را تامین نموده و از این بحران به سلامت عبور کند؟

آمارها نشان می‌‌دهد مصرف روزانه نفت اروپا حدود 8 میلیون بشکه است که نصف آن یعنی حدود 4 میلیون بشکه نفت مورد نیاز روزانه خود را از روسیه تامین می‌کرده است. در صورت تحریم اروپا، روسیه باید به دنبال بازار جدید برای صادرات این مقدار نفت باشد. با تحریم کامل نفت روسیه توسط اروپا، روسیه مجبور است بخشی از نفت تحریم شده خود را در بازار سیاه به کشورهای غیراروپایی از جمله آفریقا بفروشد. اما مسئله‌‌ای که همچنان وجود دارد این است که آفریقا به دلیل نداشتن ظرفیت پالایشگاهی مناسب، نمی‌تواند از نفت روسیه استفاده کند. از سویی دیگر، تحریم فرآورده‌‌های نفتی روسیه می‌‌تواند برای آفریقا نکته مثبتی باشد.  

سوال دیگری که وجود دارد این است که آیا تحریم 4 میلیون بشکه نفت روسیه در روز برای اروپا شدنی است و آیا جایگزینی برای این مقدار از نفت وجود دارد.

نقشه صادرات نفت روسیه نشان می‌‌دهد کشورهای نزدیک روسیه مانند فنلاند، مجارستان، لهستان، اسلواکی و آلمان نسبت به کشورهای دورتر مانند فرانسه و اسپانیا وابستگی زیادی به نفت روسیه دارند. پیش‌‌بینی می‌‌شود اروپا این حجم از نفت تحریم شده روسیه (4 میلیون بشکه در روز) را می‌‌تواند از طریق خاورمیانه یا آمریکا جبران کند. تامین نفت اروپا از طریق خاورمیانه وعربستان صعودی به عنوان بزرگ‌ترین تولید‌‌کننده نفت در خاورمیانه حساسیت زیادی به  قیمت نفت دارد. به عبارت دیگر، عربستان تنها در صورتی می‌‌تواند میزان صادرات نفت خود را افزایش دهد که میزان اضافه برداشت منجر به کاهش قیمت نفت نشود. لذا اروپا در صورتی می‌‌تواند بخشی از نفت مورد نیاز خود را از طریق خاورمیانه به ویژه عربستان جبران کند که صادرات اضافه عربستان منجر به افت قیمت نفت نشود.

• • در صورتی که فرآورده‌های نفتی روسیه به طور کامل توسط اروپا تحریم شود، آفریقا می­‌تواند از طریق بازار سیاه و خرید از روسیه بخشی از سوخت مورد نیاز خود را جبران کند.

  • تامین نفت اروپا از طریق آمریکا

اروپا همچنان می‌‌تواند بخشی از نفت مورد نیاز خود را از طریق آمریکا جبران کند. اوج تولید روزانه نفت در آمریکا قبل از شیوع بیماری کرونا حدود 13 میلیون بشکه بوده است. در دوران کووید، ظرفیت تولید روزانه نفت در آمریکا حدود 2.5 میلیون بشکه کاهش یافته است. از طرفی، چاه‌‌های نفت شل در آمریکا عمر کوتاهی داشته و نیاز به حفاری سریع دارند. همچنین، مشکلات زنجیره تامین جهانی کالا تامین قطعات حفاری و ماشین‌‌آلات حفاری را با چالش روبرو کرده است و تامین این قطعات علاوه بر افزایش هزینه آنها بسیار زمان‌‌بر شده است. لذا جبران کامل روزانه 4 میلیون بشکه نفت اروپا مشکلات خاص خود را حداقل در کوتاه مدت دارد. بنابراین به نظر می‌‌آید در کوتاه مدت به دلیل اینکه اروپا توان تحریم سریع صادرات نفت از روسیه را ندارد، آفریقا نمی‌تواند مقصد جدید صادراتی روسیه باشد.

انتقال بازار نفت روسیه به شرق و تبعات آن

با توجه به اتفاقات رخ داده در بازار نفت دنیا و همچنین جنگ اوکراین که باعث  تحریم نفت روسیه  شده است، کشورهای آسیایی به ویژه چین یکی از مشتریان نفت روسیه خواهند بود. روسیه به دلیل تحریم‌‌های احتمالی، برای اینکه بتواند نفت خود را در بازار غیررسمی به فروش برساند، به ناچار باید تخفیف‌‌های بالایی برای مشتریان خود پیشنهاد دهد. با فروش نفت روسیه به کشورهای آسیایی با شرایط غیرقانونی، ایران کشورهای آسیایی را به عنوان معدود مشتریان نفت خود در شرایط تحریم از دست خواهد داد. پیش‌‌بینی می‌‌شود با این سناریو، عدم خرید نفت ایران توسط کشورهای شرقی، آفریقا می‌‌تواند بخشی از سوخت مورد نیاز خود را به صورت غیرقانونی از ایران تهیه کند.

جمع‌بندی

به نظر می‌‌رسد شکاف جدیدی در بازار نفت بین واردکننده و صادرکننده به وجود آمده است. کشورهای مصرف‌‌کننده در حال سرمایه‌‌گذاری بر روی گذار انرژی[3] بوده تا آسیب‌‌پذیری و اتکای خود بر روی نفت، بالاخص نفت روسیه را کم کنند. از طرفی تولیدکننده‌‌ها و سرمایه‌‌گذاران علائم اطمینان برای پروژه‌‌های بزرگ دریافت نمی‌‌کنند. بنابراین به نظر می‌‌رسد. از طرفی این شکاف بین تولیدکننده و صادرکننده نفت می‌‌تواند شرایط خوبی برای نفت ایران در بازار آفریقا فراهم کند. زیرا آفریقا زیرساخت لازم برای ذخیره نفت خام ندارد و بیشتر سوخت مورد نیاز خود را از طریق فرآوردهای نفتی تامین خواهد کرد.